TRUNG HỌC DUY TÂN - PHAN RANG

[Mây tím]

Quạt gió bơm nước Miền viễn Tây hoang vu, khắc nghiệt trở nên sầm uất và phát triển không chỉ nhờ khẩu súng colt, cỗ xe ngựa Conestoga và ý chí kiên cường đầy cá tính của dân cao-bồi, mà còn nhờ chiếc quạt bơm nước. Không có nó thì miền viễn Tây huyền thoại cũng vẫn sẽ mãi mãi khô cằn. Ýtưởng dùng nước ngầm từ lòng đất khô đã có từ ngàn xưa. Khi người di dân theo chuyến tàu Mayflower đến định cư ở miền Tân Thế Giới đã mang theo hình ảnh chiếc cối xay bằng quạt gió khổng lồ như ở Hòa Lan. Họ xây một nhà quạt gió để xay lúa mì, xay bắp đầu tiên năm 1621 ở Thuộc địa Virginia. Sau đó cối xay gió phổ biến ở New England. Những cối xay bằng gió này như một tòa nhà lớn; bốn cánh quạt to cao cả chục mét, đắt đỏ và cồng kềnh. Những thứ mà di dân không thể mang theo về miền Tây khô cằn nhưng lộng gió. Cối xay gió đầu tiên ở James Town, Virginia 1621 Năm 1854, Daniel Halladay ở Connecticut là người đầu tiên chế tạo ra quạt gió bơm nước gọn nhẹ, đơn giản, lắp ráp dễ dàng, rẻ tiền, phù hợp cho miền Tây. Giá dựng làm bằng gỗ, cánh quạt cũng bằng gỗ, dựng trên giếng bơm. Nước được bơm lên theo ống sắt piston có valve. Báo New York Tribune mô tả: “Cánh quạt gió 10 feet, hoạt động liên tục 6 tháng mà không cần đụng tay đến để điều chỉnh và bảo trì”. Quạt gió thiết kế có thêm cái đuôi, tự động xoay theo chiều gió. Gặp gió lốc thì cánh xếp lại như dù, trong gió nhẹ thì mở ra hứng gió. Quạt gió có thể bơm nước từ độ sâu 28 feet, và bơm lên bồn cao 100 feet, nơi chứa nước dùng cho nông trại. Giá mỗi chiếc quạt là 50 đô, bao gồm ống bơm nước giếng. Dần dà cánh quạt bằng gỗ được thay bằng thép, và các trục quay được hoàn chỉnh cho êm trơn. Năm 1863 Công ty Halladay phát đạt và dọn về Illinois cho gần miền Tây. Cánh quạt được đổi thành hình vòng tròn bánh xe, không khép mở như dù trước đây nữa, và tự điều chỉnh theo vận tốc gió bằng cách thêm cánh ở đuôi, làm cân bằng trọng lượng. Các trục quay và hộp số răng cưa được bọc trong dầu nhớt, làm cho quạt bền bỉ hơn và việc bảo trì cũng được dễ dàng. Nhiều công ty sản xuất quạt bơm nước theo nhau ra đời, nhưng nổi tiếng và được di dân ưa chuộng nhất là Aermotor ở Chicago ra đời năm 1888 (sau đó dời về Texas và vẫn còn hoạt động đến hôm nay) với thiết kế mới, cánh bằng thép nhẹ và uốn cong tăng hiệu quả hơn 80% loại cánh gỗ. Sau bốn năm công ty đã bán đến 20 ngàn cái quạt bơm nước, và con số đặt hàng cứ tăng đều theo số người Tây tiến. Quạt gió còn được bán tới Á Căn Ðình và Úc Châu. Quạt gió bơm nước của Halladay dọc đường xe lửa 1885 Ðến cuối thế kỷ 19, quạt bơm nước mọc lên như nấm khắp miền Tây. Chạy dọc theo các đường hỏa xa là những trạm dừng mỗi 20 dặm, nơi có cánh quạt gió vươn cao trên nhà ga như báo hiệu bến đỗ; nước bơm lên dùng để cung cấp cho các đầu máy hơi nước. Cư dân của các làng mạc cũng nhờ máy bơm ở nhà ga mà có nước sinh hoạt. Năm 1862 Ðạo luật Ðất đai ra đời, khuyến khích người ta đi đến những vùng đất mới để định cư. Chính nhờ những chiếc quạt bơm nước này di dân mới có thể bám trụ trên những mảnh đất khô hạn đầy bão bụi và dịch bệnh mùa màng để dựng nên một miền Tây phồn thịnh. Vào thập niên 1930, khi dầu mỏ được tìm thấy, mạng lưới điện lực mở rộng, đập nước cho các nhà máy thủy điện được xây dựng để dẫn nước đi khắp nơi bằng đường ống thì các cánh quạt gió cũng thưa thớt dần. Vào Thế Chiến II các xưởng làm quạt gió xoay qua sản xuất vật liệu quốc phòng. Ðến năm 1976, khi cuộc khủng hoảng năng lượng đưa giá dầu mỏ lên cao thì một số người đã sử dụng quạt bơm nước trở lại, nhưng cũng không nhiều, phần lớn ở các vùng hoang mạc hẻo lánh. Bảo tàng Windmills ở Indiana. Hiện nay ở Kendallville, Indiana, có bảo tàng lưu giữ 53 chiếc quạt bơm nước. Chúng hầu hết bằng thép, cao từ 10 feet đến 40 feet, với nhiều mẫu mã và tên gọi như Butler Oilmatic, Dempster 12A, Baker Direct Stroke, Southern Cross, The Whizz, Aermotor 602... Chúng được sơn nhiều màu sắc kiểu dáng riêng biệt, như một bộ sưu tập cổ. Nhiều nơi trong các thành phố xưa còn có các cối xay gió lớn mang dấu tích kiểu dáng truyền thống thời thuộc địa như ở Jamestown, Massachusetts, Michigan... Nhưng suốt các cánh đồng bao la hay trang trại cũ ở miền Tây Nam nay đã vắng bóng các chiếc quạt bơm nước bằng thép. Thỉnh thoảng ở vài nơi nay đã trở thành phố (ghost town) trong một góc trang trại nào đó nơi ngày xưa rộn ràng tiếng người huyên náo, ta thấy nhô lên giữa đám sắt vụn và cỏ rậm vài khung thép xiêu vẹo với cánh quạt gió hoen rỉ. Những cánh quạt được cột lại im ắng; có cái khi gió về nhè nhẹ cựa mình, sắt thép cọ xát vào nhau kêu cót két. Windmill ở California 1990 Những làng nhỏ dọc theo xa lộ ở miền Nam ngày nay hay có các khu phố xưa với những cửa hàng bán đồ cổ. Tại đây ta vẫn thấy những chiếc quạt gió gắn trên tháp sắt bốn chân dựng trước sân, như những giàn khoan dầu nho nhỏ–nó có thể là một món quà lưu niệm cho người hoài cổ, hoặc chỉ để gây chú ý trong mắt người qua đường. Người ta nhìn nó để hoài niệm một nước Mỹ xưa, thuở dầu mỏ và nước ngầm còn phun lên từ lòng đất. Trải qua bao cuộc biến thiên gió vẫn thế, ngàn năm thổi mãi suốt chiều dài lịch sử, bốn phương tám hướng. Cánh quạt gió như cái chong chóng có đuôi, như chiếc phong linh trước nhà loay hoay đón gió. Nó xoay vui khi gió Xuân nhẹ về, hậm hực im ắng khi gió Hè không đến, hối hả khi gió Thu trở lại, bấn loạn khi gió Ðông sang. Quạt gió bơm nước và bồn nước trong trang trại bỏ hoang Ðêm mất ngủ mà có tiếng cánh quạt gió thầm thì như chuyện trò với trăng, kể chuyện cho sao, thì người di dân có lẽ cũng phải xao xuyến đôi chút, nằm nghe bước thời gian hiện về trên cánh gió xưa. Sean Bảo