TRUNG HỌC DUY TÂN - PHAN RANG :: Xem chủ đề - Thơ Mùa Thu của Nguyễn Khuyến
TRUNG HỌC DUY TÂN - PHAN RANG TRUNG HỌC DUY TÂN - PHAN RANG
Nơi gặp gỡ của các Cựu Giáo Sư và Cựu Học Sinh Phan Rang - Ninh Thuận
 
 Trang BìaTrang Bìa   Photo Albums   Trợ giúpTrợ giúp   Tìm kiếmTìm kiếm   Thành viênThành viên   NhómNhóm   Ghi danhGhi danh 
Kỷ Yếu  Mục Lục  Lý lịchLý lịch   Login để check tin nhắnLogin để check tin nhắn   Đăng NhậpĐăng Nhập 

Thơ Mùa Thu của Nguyễn Khuyến

 
Gửi bài mới   Trả lời chủ đề này    TRUNG HỌC DUY TÂN - PHAN RANG -> TÌM HIỂU VĂN HỌC
Xem chủ đề cũ hơn :: Xem chủ đề mới hơn  
Người Post Đầu Thông điệp
nhungocnguyen



Ngày tham gia: 22 Nov 2011
Số bài: 890

Bài gửiGửi: Tue Nov 17, 2015 3:51 pm    Tiêu đề: Thơ Mùa Thu của Nguyễn Khuyến



Thơ mùa thu của Nguyễn Khuyến

Dọn đường cho thế hệ 1930-45

Võ Thu Tịnh


Mùa thu và thi nhân vốn có nhiều duyên nợ. Trước cảnh thu không ai cảm xúc sâu sắc bằng các nhà thơ, cho nên trong các bài thơ hay kim cổ, phải kể đến các bài vịnh về mùa thu. Từ xưa, một loạt 8 bài Thu hứng của Đỗ Phủ (712-770) đã được Kim Thánh Thán liệt vào số sáu tác phẩm tài tử hay nhất đời Đường.

Về sau, ở nước ta, trong các bài thơ nôm vịnh thu, phải kể đến ba bài Thu điếu, Thu ẩm và Thu vịnh   của Nguyễn Khuyến (1835), người làng Yên-đổ (Hà-nam, Bắc phần), là những thi phẩm tuyệt tác hiện còn truyền tụng cho đến ngày nay.

                    Thu điếu

        Ao thu lạnh lẽo nước trong veo,
        Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo.
        Sóng biếc theo làn hơi gợn tí,
        Lá vàng trước gió sẽ đưa vèo.
        Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt,
        Ngõ trúc quanh co khách vắng teo.
        Tựa gối ôm cần lâu chẳng đặng,
        Cá đâu đớp động dưới chân bèo.

                     Thu ẩm

        Năm gian nhà nhỏ thấp le te,
        Ngõ tối đêm khuya đóm lập loè.
        Lưng giậu phất phơ màu khói nhạt,
        Làn ao lóng lánh bóng trăng loe.
        Da trời ai nhuộm mà xanh ngắt,
        Mắt lão không viền cũng đỏ hoe.
        Rưọu tiếng rằng hay, hay chẳng mấy
         Độ năm ba chén đã say nhè.

                      Thu vịnh

        Trời thu xanh ngắt mấy từng cao,
        Cần trúc lơ thơ gió hắt hiu.
        Nước biếc trông chừng như khói phủ,
        Song thưa để mặc bóng trăng vào.
        Mấy chùm trước giậu hoa năm ngoái,
        Một tiếng trên không ngỗng nước nào?
        Nhân hứng cũng vừa toan cất bút,
        Nghĩ   ra sợ thẹn với ông Đào!

Chú giải: Thu điếu : mùa thu câu cá (điếu: câu cá). Thu ẩm : mùa thu uống rượu (ẩm: uống). Thu vịnh : mùa thu làm thơ vịnh (vịnh: ngâm lên, tức cảnh).

Bản chất của thơ là tình cảm, nên thơ trước hết được cảm nhận bằng trực giác. Khi ta nghe (hay đọc) ba bài thơ nầy, qua trực giác, ta cảm thấy như chính ta cũng có những xúc động như tác giả hoặc đã có lần ta cũng muốn thốt ra những lời tương tự. Như thế, ở đây là vì giữa thi nhân và ta đã sẵn có một lối truyền đạt ngôn ngữ như nhau, một nếp, một vốn suy tư, cảm xúc Việt Nam như nhau.

Truyền đạt ngôn ngữ

Trong ba bài thơ trên, Nguyễn Khuyến dùng toàn những lời nói hàng ngày của thường dân Việt, không xen lẫn một danh từ Hán-Việt hay một từ, một điển tích ngoại lai nào (trừ điển tích "ông Đào" ở cuối bài Thu vịnh), và dùng nhiều từ vô nghĩa, như: lạnh lẽo, veo, tẻo teo, gợn tí, đưa vèo, lơ lửng, vắng teo (Thu điếu); le te, lập loè, phất phơ, lóng lánh, ngắt,   đỏ hoe, say nhè (Thu ẩm); lơ thơ, hắt hiu (Thu vịnh)...

Trong ngôn ngữ Việt, mỗi từ phải có một nghĩa, nhưng cũng có nhiều từ vô nghĩa, dạng thể đơn như: veo, ngắt, hoe..., hoặc dạng thể kép, như 2 tiếng vô nghĩa được ghép với nhau: le te, lơ thơ, hiu   hắt; hoặc một tiếng vô nghĩa ghép với một tính từ (adjectif) tạo thành những tính từ kép như: lạnh lẽo, lạnh lùng, lạnh buốt, hay xanh rờn, xanh lè, xanh ngắt, hay trong veo, trong vắt, trong trẻo... làm cho ngữ nghĩa tiếng Việt đưọc phong phú, tinh tế hơn. Đó là một đặc thù của ngôn ngữ Việt, tưởng ít ngôn ngữ nước nào có.

Chú ý : Những "từ vô nghĩa" ở đoạn trên đây viết xiêng.

Cấu trúc theo luật thơ nhà Đường

Trong một bài thơ "Đường luật", nhà làm thơ thường gọi
-          hai câu đầu 1 và 2 là "mạo" giới thiệu tổng quát đề,
-          hai câu 3 và 4 là "thực" tả rõ đề,
-          hai câu 5 và 6 là "luận" nhân cái thực mà bàn luận thêm,
-          hai câu cuối 7 và 8 là "kết" hợp các ý cả bài mà khai triển tình tự.

Hai câu thực (3 và 4), cũng như hai câu luận (5 và 6) phải đối nhau.

Nguyễn Khuyến đã trình bày tình ý trong cấu trúc gò bó Đường luật ấy một cách dễ dàng uyển chuyển:

Đề bài Thu điếu là mùa thu đi câu, sau cảnh sóng gợn, lá vàng bay theo gió của mùa thu, thì tâm tình của nhà thơ đã lơ lửng gửi vào các tầng mây, đã cảm thấy vắng teo qua ngõ trúc, để quay trở về đề mà than rằng "ôm cần lâu chẳng được!"

Đề bài Thu ẩm là mùa thu uống rượu, sau cảnh khói nhạt trên giậu, bóng trăng loe trên ao của mùa thu, thì tâm tình nhà thơ vấn vương theo các câu hỏi "trời, ai nhuộm mà xanh ngắt?", "mắt, ai viền mà đỏ hoe?" để quay trở về đề mà than rằng "bình thường giỏi uống rượu, mà sao nay vài chén đã say nhè!"

Đề bài Thu vịnh là cảm hứng trước mùa thu mà làm thơ. Sau cảnh khói phủ trên nưóc biếc, trăng xuyên qua song cửa của đêm thu, thì tâm tình nhà thơ dẫn khởi theo "hoa năm ngoái", "ngỗng nước nào?" để rồi quay trở về đề mà than rằng "toan làm thơ mà thẹn với Đào Tiềm, một thi hào xưa chán cảnh lòn cúi của quan trường, đã từ chức về vườn, làm bài "Qui khứ lai từ" nổi danh tuyệt tác

Nguồn thi hứng Việt Nam

Các nhà thơ xưa thường tìm cảm hứng trong cảnh vật Trung-hoa, như sông Xích-bích, hồ Động-đình, bến Tầm-dương, sông Tiêu-tương, bến Phong-kiều,... Nhưng trong các thi phẩm Nguyễn Khuyến tuyệt nhiên không thấy có các cảnh Trung-hoa, hay các cảnh xây dựng theo tưởng tượng, mà những cảnh quen thuộc thường ngày của nông thôn Việt Nam.

Hình tượng thuộc về mùa thu

Cho nên, nhà thơ Yên-đỗ đã trình bày cảnh thu quen thuộc thường ngày ấy, qua tất cả các đặc tính hằng hữu của mùa thu: Mùa thu là mùa của gió heo may, của trời xanh, trăng sáng, là mùa lá rụng, là mùa côn trùng sinh sản, đêm tối đốm lập lòe đầy vườn, mùa thu là mùa nước ấm hơn đất và khí trời, nên bốc hơi lên như khói tỏa (vì nước bao giờ cũng lạnh hay nóng lâu hơn đất và khí trời), mùa thu còn là mùa hoa cúc nở, là mùa   chim trời bay tìm nơi ấm áp, tránh lạnh mùa đông... Phải là người đã sống và hòa mình thật sự với cảnh vật đồng quê Việt Nam như Nguyễn Khuyến mới có thể cô đọng tất cả các nét đặc thù của mùa thu, để dồn vào ba bài thơ "Đường luật" chật hẹp như thế được.

Có thể cho rằng ba bài thơ mùa thu của Nguyễn Khuyến là ba bức tranh sơn thủy. Xưa, Tô Đông Pha đã từng khen Vương Duy (701-761) "Trong thơ có họa, trong họa có thơ". Và chính J. F. Marmontel (1723-1799) ở phương Tây, cũng cho "thơ là một bức họa biết nói, là một ngôn từ có thể vẽ ra được bằng các hình tượng".

Dẫn khởi sâu rộng hơn

Trong thi ca, hình tượng, văn ảnh là những phương tiện tạo ra cảm giác mãnh liệt tối đa, mà đặc tính là dẫn khởi, tức là từ những hình ảnh nầy dẫn lần đến những hình ảnh, hay tình ý khác, đưa tâm tư ta đến những xúc cảm, tình tự cao xa hơn. Nhưng theo André Breton, khác với hình tượng, “văn ảnh" là một sáng tạo của trí óc thuần túy. Văn ảnh không thể phát sinh từ một sự so sánh giữa hai sự vật tương tự, mà từ một sự đưa hai hai thực tại khác nhau đến gần sát lại với nhau. Mối liên hệ càng xa cách, càng chính xác, thì văn ảnh càng mãnh liệt... càng có nhiều cường lực xúc cảm, càng có nhiều thực chất thi vị hơn” ( 1 )

Nếu bảo rằng "Thi ngôn kỳ chí dã" (thơ nói lên cái chí của mình) như trong sách Lễ Ký (thiên Nhạc Ký) xưa có câu, thì các hình tượng, văn ành về mùa thu của Nguyễn Khuyến hẳn cũng có thể dẫn khởi đến một tâm sự u ẩn gì của tác giả.

Phải chăng đó là tâm sự của một bại thần, vì tuổi già, sức yếu mà đành khoanh tay trước nạn nước mất nhà tan. Nguyễn Khuyến thi Hương đỗ đầu năm 1864, đến năm 1871, đỗ đầu thi Hội và thi Đình (tam nguyên), làm quan đến chức Bố-chánh, Tổng-đốc... Gặp lúc quân Pháp đánh chiếm Nam kỳ, Bắc-kỳ, rồi Hà-nội và Huế lần lượt thất thủ, triều đình ký hòa ước nhận quyền bảo hộ của Pháp, Nguyễn Khuyến liền lấy cớ đau mắt nặng mà cáo quan về hưu năm 1885, giả ngu, giả dại để khỏi bị Pháp ép ra làm quan :

            Trong thiên hạ có anh giả điếc
            Khéo ngơ ngơ, ngác ngác, ngỡ là ngây...

Vận nước đã cùng, Nguyễn Khuyến chỉ còn biết tìm lẫn quên trong các thuyết Lão Trang, trong đời sống xóm làng, trong cảnh thanh nhàn giữa cảnh vật thiên nhiên, và thường ký gửi tâm sự mình vào những vần thơ bằng chữ nôm.

Thu điếu : Ở đây, sóng ao thu hơi gợn tí: phải chăng phong trào Cần Vương ngày một yếu dần. Lá vàng theo gió bay vèo: vua Tự Đức, người cương quyết kháng chiến đến cùng, đã băng hà. Mây lơ lửng: vua Hàm Nghi bị lưu đày. Ngõ trúc khách vắng teo: trong nước người hiền tài ngày một hiếm. Ôm cần lâu chẳng đặng: như Lã Vọng đi câu chờ thời mà tuổi già sức yếu e không còn sức đợi lâu được .

Thu ẩm : Đêm khuya mùa thu, chỉ có bóng trăng loe, ánh đốm lập lòe, khói nước nhợt nhạt: tình trạng nước nhà nhiễu nhương đen tối. Ai nhuộm mà trời xanh ngắt?: ai kiềm chế các vua đương thời? Không ai viền, sao mắt lại đỏ hoe: vì đâu mà khóc? Có tiếng giỏi rượu mà sao mới vài chén đã say nhè? Xưa có câu "Túy bất tại tửu, tại hồ thiên địa chi gian", say không phải tại rượu mà tại nơi khoảng giữa trời đất giang sơn nầy. Hơn nữa, "thu ẩm hoàng hoa tửu" là một trong bốn cái thú hưởng nhàn thanh tao của người xưa, (2) sao lại uống đến say nhè, cho mắt đỏ hoe?

Thu vịnh : Trời xanh thẳm, gió heo may, nước biếc, trăng sáng: tất cả cảnh vật mùa thu đã gợi niềm cảm hứng. Hoa năm ngoái: nhìn cúc nở, nhớ những ngày qua. Nghe ngỗng trên trời kêu: có phải tin tức các nhà cách mạng lưu vong từ nước nào bên ngoài nhắn về chăng? Cảm hứng trước mùa thu, Nguyễn Khuyến toan làm thơ vịnh cảnh, mà thẹn với người xưa, vì trước nạn xâm lăng, đã không làm gì được để cứu nước, sao còn bày trò ngâm vịnh làm gì cho thêm xấu hổ!

Và dẫn khởi xa hơn nữa: Bầu trời thu bao la, nước ao thu trong veo, người đi câu bé nhỏ thu hình trên chiếc thuyền tí hon: có sự tương phản trước cái vô cùng của Trời đất với cái mong manh về hình hài, làm cho ta phải suy gẫm về thân phận con người trước không gian và thời gian vô tận của vũ trụ. Nhìn hoa thu năm nay mà tưởng như hoa năm ngoái, nghe ngỗng kêu ngang trời mà băn khoăn tự hỏi ngỗng nước nào: tâm tư của thi nhân đã vượt ra ngoài thực tại ngày tháng và băng tìm theo mọi nẽo từ phương trời xa khuất.

Nhưng, có người sẽ hỏi : các điều suy đoán như trên, quả thật   có đúng với nguyên ý của Nguyễn Khuyến không? Hay đó chỉ do chủ quan của chúng tôi đã tưởng tượng thêu dệt ra chăng?

Paul Valéry đã từng cảnh cáo rằng: "Đây là một sai lầm phản lại tính chất của thơ, đến có thể giết chết thơ đi, khi ta khẳng định rằng mỗi một thi phẩm chỉ tương ứng với một ý nghĩa đúng thật, độc nhất và phù hợp hay đồng nhất với một ý tưởng của tác giả mà thôi". (3) Riêng về những lời suy đoán của chúng tôi trên đây, tưởng không phải là không có căn cứ, vì tương truyền, vào những ngày cuối đời, Nguyễn Khuyến đã âm thầm sống trong một thứ mặc cảm tội lỗi và tủi nhục.

       Sách vở ích gì cho buổi ấy?
       Áo xiêm nghĩ lại thẹn thân già!
       ...Ơn vua chưa chút đền công
       Cúi trông thẹn đất, ngẩng trông thẹn trời!

Mùa thu với Đỗ Phủ

Trong những tự tình qua các bài về mùa thu nầy, Nguyễn Khuyến và Đỗ Phủ đều có những tâm sự đau buồn như nhau. Nhưng nếu Nguyễn Khuyến dùng cảnh thu tượng trưng cho những nỗi niềm chán nản, tủi nhục của mình một cách xa xôi, thì Đỗ Phủ đã dùng những hình tượng trong thiên nhiên làm bối cảnh, để miêu tả rõ ràng những uất hận trong đời ông.

Như ở hai câu thơ bất hủ trong bài Thu hứng số 1:

       Tùng cúc lưỡng khai tha nhật lệ
       Cô chu nhất hệ cố viên tâm.

(Khóm cúc tuôn thêm dòng lệ cũ/ Con thuyền buộc chặt mối tình nhà. - Nguyễn Công Trứ dịch)

Mà Nguyễn Khuyến đã Việt hóa, và cô đọng lại một cách lơ lửng kín đáo hơn:

        Mấy chùm trưóc giậu hoa năm ngoái.

Và nếu Đỗ Phủ luôn luôn tự tình lộ liễu, như ở bài Thu hứng số 3 của ông chẳng hạn:

       Đồng học thiếu niên đa bất tiện
       Ngũ-lăng cừu mã tự khinh phì.

(Bao nhiêu bạn trẻ nghèo xưa /Áo cừu, ngựa béo nhởn nhơ kinh thành - Trần Trọng San dịch)

Thì Nguyễn Khuyến trình bày tâm sự mình kín đáo dẫn khởi xa xôi hơn:

       Rượu tiếng rằng hay, hay chẳng mấy
       Mới năm ba chén đã say nhè

Cô đọng, xa xôi qua những cảnh thu, cả một hệ thống hình tượng của Nguyễn Khuyến là những văn ảnh giàu dẫn khởi, "đưa hai thực tại xa cách nhau đến gần sát lại với nhau" để làm tăng cường lực xúc cảm, để tăng thêm thực chất thi vị.

Mùa thu với nhà thơ thế hệ 1930-45

Mỗi năm, khi hoa cúc nở giữa những chiếc lá vàng rơi, khi gió heo may hiu hắt dưới vầng trăng trong sáng... một số thi sĩ thế hệ 30-45, cũng cảm thấy rạo rực, cần mượn thi ca mà bộc lộ những nỗi hoài cảm riêng tư. Hoặc than khóc cho duyên kiếp dở dang như bà Tương Phố trong Giọt lệ thu:

       Trời thu ảm đạm một màu,
       Gió thu hiu hắt thêm sầu lòng em.
       Trăng thu bóng ngã bên thềm,
       Tình thu ai để duyên em bẽ bàng?

Hoặc lắng nghe hồn mình ngơ ngác, đơn cô giữa mùa thu, như Lưu Trọng Lư trong Tiếng thu:

       Em không nghe mùa thu
       Dưới trăng mờ thổn thức?
       Em không nghe rạo rực
       Hình ảnh kẻ chinh phu
       Trong lòng người cô phụ?
       Em không nghe rừng thu
       Lá thu kêu xào xạc
       Con nai vàng ngơ ngác
       Đạp trên là vàng khô?

Hoặc duyên dáng mơ màng như Xuân Diệu trong Đây mùa thu tới:

       Rặng liễu đìu hiu đứng chịu tang,
       Tóc buồn buông xuống lệ ngàn hàng;
       Đây mùa thu tới - mùa thu tới
       Với áo mơ phai dệt lá vàng.
       … Hơn một loài hoa đã rụng cành
       Trong vườn sắc đỏ rữa màu xanh:
       Những luồng run rẩy rung rinh lá...
       Đôi nhánh khô gầy xương mong manh...

Nhìn soát lại, về những bài thơ mùa thu, ngày xưa, Thi hứng của Đỗ Phủ là một trong sáu tác phẩm tài tử hay nhất đời Đường, bút pháp miêu tả kỳ diệu, chuyên dùng những hình tượng trong thiên nhiên làm bối cảnh trợ lực để tự tình những nỗi uất hận bình sinh của tác giả.

Ngày nay, vào thế kỷ XIX ở nước ta,   các bài Thu điếu, Thu ẩm, Thu vịnh của Nguyễn Khuyến là những bài thơ chữ nôm tuyệt tác trứ danh, được người đời truyền tụng cho đến ngày nay, tuy xây dựng theo những qui luật gò bó chặt chẽ của thơ "Đường luật", mà bao nhiêu tình ý, cảnh trí thuần chất Việt Nam đã được giao thoa một cách dung dị, uyển chuyển chưa từng thấy.

Nhà thơ Yên-đổ đã Việt hóa hoàn toàn lời thơ và tình tự cảm hứng, đã thăng hoa những "từ vô nghĩa" đặc thù của ngôn ngữ ta để dùng làm phó từ (adverbe) bồi nghĩa khởi sắc cho những tính từ (adjectif) và động từ (verbe), khôi phục lại những thanh âm giàu nhạc tính hằng hữu của tiếng Việt. Đặc biệt hơn cả là dùng những văn ảnh giàu tính cách dẫn khởi cao xa, có thể cho rằng phần nào đã gần với khuynh hướng của thi phái "tượng trưng" Tây phương, chủ trương thơ dùng hình ảnh để biểu tượng cho tình ý, cảm xúc, không cần giải thích rõ, mà chỉ để dẫn khởi, hơn là để miêu tả so sánh, một khuynh hướng đã thấy manh nha trong các vần thơ mùa thu của thế hệ 30-45 trích dẫn trên đây.

Giá trị nghệ thuật của thơ vốn tùy thuộc vào đặc tính của ngôn ngữ, của lối diễn đạt tình ý và của quan niệm thẩm mỹ riêng biệt của mỗi dân tộc. Nguyễn Khuyến đã dùng bình cũ Trung-hoa để chứa đựng rượu mới cất lên từ những chất men nghìn đời ấy của dân tộc Việt Nam.

Với một bút pháp tân kỳ đặc thù phát sinh từ lòng đất mẹ, nhà thơ Yên-đỗ đã Việt hóa hoàn toàn những sở đắc Hán học của mình, và chỉ với ba bài thơ nôm vịnh thu thôi, cũng đủ để gây được trong giới thức giả đương thời một niềm tin tưởng vững chắc vào khả năng diễn đạt thẩm mỹ thi ca của tiếng Việt, dọn đường cho các nhà thơ chịu ảnh hưởng văn hóa Tây phương sau nầy.

Giáo sư Thanh Lãng trong Biểu nhất lãm văn học cận đại, đã từng xác nhận "Các nhà thơ của thế hệ 30-45 mắc nợ Yên-đổ rất nhiều...nhất là qua những bài thơ về mùa thu ."

Trong những dân tộc cùng một nền văn hóa, hay ngay trong một dân tộc riêng rẻ, quan niệm về thơ còn thay đổi theo các khuynh hướng văn học, theo các biến hóa xã hội và lịch sử.

Viên Mai, thi sĩ đời Thanh, khuyến cáo:

"Nhà thơ rất nhiều, không nên khăng khăng tin vào lời nói của một người nào cho đó là chân lý, mà khinh bạc các nhà thơ trước ta... Nên biết rằng thơ Vương Xương Linh và Mạnh Hạo Nhiên là u nhàn thanh nhã, nhưng hai nhà thơ đó có làm được thơ biên tái đâu? Đỗ Phủ, Hàn Dũ thì thơ hùng tráng, nhưng khó đưa vào âm nhạc [...] Thương hoa xót nguyệt, không phải Ôn Đình Quân, Lý Đông Lang thì không thành. Sánh việc dựng lời, không phải Nguyễn Chẩn, Bạch Cư Dị thì không thạo.

"Người xưa, mỗi người nổi tiếng một môn, truyền mãi đến nay. Người sau không thể không học thông nhiều lối, theo từng đề tài mà sáng tác." ...

Nguồn Net
Về Đầu Trang
nhungocnguyen



Ngày tham gia: 22 Nov 2011
Số bài: 890

Bài gửiGửi: Tue Nov 17, 2015 4:09 pm    Tiêu đề: Thơ Mùa Thu của Nguyễn Khuyến



Bài thơ Thu điếu


Ao thu lạnh lẽo nước trong veo,
Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo.
Sóng biếc theo làn hơi gợn tí,
Lá vàng trước gió sẽ đưa vèo.
Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt,
Ngõ trúc quanh co khách vắng teo.
Tựa gối, buông cần lâu chẳng được,
Cá đâu đớp động dưới chân bèo.


Phân tích con người Nguyễn Khuyến qua bài thơ
Gửi bởi tôn tiền tử


Mùa thu là cảm hứng vô tận cho các thi nhân. Riêng Nguyễn Khuyến đã có một chùm thơ thu vô cùng đặc sắc: Thu vịnh, Thu điểu, Thu ẩm. Nhà thơ lấy cảnh thu, tình thu mà nói lòng mình vậy. Và cùng qua thơ thu ta thấy hiện lên một phần đáng trân trọng trong con người Nguyễn Khuyến. Trong bài thơ Thu điếu – Câu cá mùa thu, Nguyễn Khuyến hiện lên với tấm lòng sâu nặng nghĩa tình đối với đất nước.

Thơ thu xưa chẳng khi nào vui cả. Nhắc đến thơ thu là nhắc đến những tâm trạng u hoài, man mác. Câu cá mùa thu của Nguyễn Khuyến cũng vậy.

Thơ gợi tình người mà người buồn thì thơ vui sao được? Bài thơ ra đời khi Nguyễn Khuyến đã quá bất mãn với xã hội mà lui về ở ẩn ở quê nhà. Xã hội nửa thực dân, nửa phong kiến cướp đi quyền tự chủ của nước nhà, gieo rắc bao đau thương mất mát cho đất nước, con người Việt Nam. Buồn vì thảm cảnh”, bất hợp tác với thực dân Pháp, Nguyễn Khuyến thể hiện khí tiết học ông ngư về quê câu cá. Bài thơ Câu cá mùa thu bước ra từ một tâm sự, một nỗi niềm như thế để giãi bày với hồn thiêng sông núi quê hương một tấm lòng yêu nước thiết tha, day dứt.

Điều dễ thấy trong Câu cá mùa thu là cảnh tuy buồn nhưng vô cùng đẹp đẽ. Điều đó thể hiện tấm lòng yêu nước ưu ái với thiên nhiên của thi nhân.
Bức tranh mùa thu hiện lên trong trẻo, xinh xắn làm sao.

Ao thu lạnh lẽo nước trong veo
Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo
Sóng biếc theo làn hơi gợn tí
Lá vàng trước gió khẽ đưa vèo
Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt
Ngõ trúc quanh co khách vắng teo.

Cái se lạnh của mùa thu làm làn nước ao “lạnh lẽo” “trong veo”. Câu thơ không chỉ nói đến cái lạnh mà còn nhắc đến cái tĩnh lặng, cái vắng vẻ, cái buồn buồn của khí trời, của cảnh vật. Phải rồi, “ao thu lạnh lẽo” thì mọi loài cũng chỉ muốn lặn mình xuống đáy, đâu muốn tung tăng bơi lội nô đùa? Vì thế, làn nước “trong veo” – trong trẻo, tĩnh lặng, cái trong có hình có khối. Tưởng đôi mắt Thúy Kiều – “làn thu thủy” – cũng chỉ trong đến thế.

Mở đầu bài thơ là hình ảnh cái ao làng mùa thu – một hình ảnh hết sức quen thuộc ở nông thôn đồng bằng Bắc Bộ. Và từ đây, mọi cảnh vật trong bài thơ đều xoay quanh cái ao ấy, lấy cái ao làm điểm nhìn nghệ thuật. Hơi thu man mác, lạnh lẽo, trầm buồn từ làn nước mùa thu “trong veo” đang lan tỏa thấm dần vào từng hơi gió.

Trên nền ao thu vốn đã rất nhỏ là “Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo”. Chỉ là “một chiếc” thôi không hơn. số từ “một” khiến chiếc thuyền câu bơ vơ đơn độc. Mà “một chiếc thuyền câu” lại “bé tẻo teo” nên càng mong manh tội nghiệp.

Điểm xuyết cho bức tranh thu xinh xắn là gợn “sóng biếc” là chiếc lá vàng. Tưởng rằng thêm vào sẽ bớt vắng vẻ đìu hiu nhưng ở đây, làn sóng biếc, chiếc lá vàng càng gợi cái nhỏ bé mong manh của sự vật. Bởi “sóng biếc” thì “theo làn hơi gợn tí”, chỉ “hơi” gợn, chăm chú lắm mới thấy, mà còn là “gợn tí” một chút cỏn con… Còn lá vàng thì “đưa vèo” như chỉ tạo ra một vệt sáng vàng rồi nhanh chóng nằm lặng im nơi nào đó.

Chiếc “lá vàng” ấy là lá gì? Là lá trúc, lá tre chăng? Có thể lắm bởi bờ ao đồng bằng Bắc Bộ thường có những lũy tre xanh tỏa bóng êm dịu. Càng có thể bởi ở hai câu sau nhà thơ đã viết:

Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt
Ngõ trúc quanh co khách vắng teo.

Không gian được mở rộng lên chiều cao, sang bề rộng. Vậy nhưng cũng không bớt vắng vẻ cô đơn. Mây trắng “lơ lửng” giữa không trung không về với trời; chẳng sà xuống thấp, lẻ loi trôi dạt trong bao la. Sắc trời “xanh ngắt” – xanh rất đậm, xanh như có hình khối, sắc xanh tuyệt đối ấy càng khẳng định cái đơn côi lẻ loi của sự vật.

Trời xanh cao mà buồn quá. Hạ tầm nhìn xuống thấp mong chờ sự giao hòa đồng cảm nhưng nhà thơ chỉ thấy “Ngõ trúc quanh co khách vắng teo”.

Đường làng vốn đã rất nhỏ nay lại quanh co khúc khuỷu, tưởng như một dải lụa cố xoắn mình tự thu nhỏ lại. Đường vắng vẻ, vắng lắm, “vắng teo” Nếu chẳng “vắng teo”, dẫu có bóng người có lẽ củng nhỏ bé, đơn độc lắm.

Một bức tranh thu xinh xắn hài hòa. Sự vật gì cùng thu mình lại để nhỏ hơn, để hoà hợp hơn với khuôn hình của sự vật khác. Đặc biệt, cách dùng vần “eo” rất tinh tế: “lạnh lẽo” “trong veo” “tẻo teo” “đưa vèo”… , ở đây có sự thống nhất giữa nội dung và hình thức: vần “eo” khiến cảnh vật càng bé nhỏ, mong manh đơn côi hơn. Bức tranh thiên nhiên xinh xắn, đẹp đẽ thể hiện một tâm hồn thi nhân tinh tế, nhạy cảm. Hơn thế còn bộc lộ một con người đồng cảm với thiên nhiên, yêu thiên nhiên tha thiết.

So sánh thiên nhiên trong Câu cá mùa thu với những bài thơ thu khác ta còn trân trọng hơn tấm lòng Nguyễn Khuyến. Thơ xưa tả mùa thu thường mượn lá ngô đồng, rừng phong đỏ để gợi tứ gợi tình “Một chiếc lá ngô đồng rụng/ Ai cũng biết là mùa thu đã về” “Rừng phong thu đã nhuộm màu quan san”. Bích Khề của “thơ mới” cũng vần gò thơ theo khuôn như vậy.

0 hay! Buồn vương cây ngô đồng
Vàng rơi, vàng rơi thu mênh mông.

Ai cũng biết “lá ngô đồng” “rừng phong đó” là hình ảnh ước lệ tả mùa thu, hai hình ảnh ấy tượng trưng cho mùa thu Trung Quốc. Các nhà thơ trung đại Việt Nam theo lối “tập cổ” mà vẫn ưu ái những hình ảnh ấy. Thiên nhiên trong bài thơ của Nguyễn Khuyến thì khác. Không một chút vay mượn, chỉ có cái thuần cảnh vật quê hương. Ao làng, bụi trúc, lá vàng rơi… những hình ảnh ấy giản dị, quen thuộc với người dân đồng bằng Bắc Bộ lắm. Đưa chúng vào thơ, Nguyễn Khuyến đã thể hiện tấm lòng yêu thiên nhiên quê nhà tha thiết, lòng tự hào về cảnh sắc quê hương. Tình yêu ấy cảm động ở việc đã phá bỏ những lề lối ước lệ bền chắc xưa cũ.

Chưa hết, một bài thơ Đường luật năm mươi sáu chữ không một chữ nào không thuần Việt. Chẳng ai -tìm được một từ Hán Việt nào, nhà thơ hoàn toàn dùng ngôn ngữ của đất nước để vẽ nên bức tranh tuyệt mĩ về quê hương. Chẳng những vậy, nhà thơ còn vận dụng rất tài tình vần “eo” – vần thơ rất đặc biệt, nó nôm na xa lạ với thơ cổ nhưng lại đạt hiệu quả nghệ thuật rất cao. Sự tài tình trên chỉ có thể có ở một nhà thơ yêu tiếng mẹ đẻ, trân trọng dân tộc, tự hào về đất nước mình.

Thiên nhiên, đẹp đẽ nhưng tầng sâu của nó là một nỗi buồn, một tâm sự của thi nhân. Cảnh đẹp nhưng sao buồn thế! Mọi vật đều hững hờ, đơn côi đến vô tình. Nguyễn Du đã có một câu thơ thật hay “Người buồn cảnh có vui đâu bao giờ”. Ở đây, cảnh thu cũng vậy. Nguyễn Khuyến buồn thì có cớ gì đế cảnh vui? Cảnh buồn, cảnh cô đơn bởi nhà thơ cũng đang mang nặng cảm giác ấy giữa cuộc đời biến động. Bất mãn với xã hội, khinh bạc chốn quan trường nhưng vẫn nậng lòng lo cho an nguy của Tổ quốc. Vậy nên, dầu lui về ở ẩn tâm hồn nhà thơ vẫn canh cánh một niềm riêng.

Có lẽ vì nỗi buồn lớn quá, nhà thơ không thể gửi gắm mãi vào thiên nhiên. Hai câu cuối bài thơ hạ xuống cùng là lúc bài thơ vén lên bức màn để lộ một con người với niềm ưu tư day dứt:

Tựa gối ôm cần lâu chẳng được
Cá đâu đớp động dưới chân bèo.

Tư thế “tựa gối ôm cần” là tư thế mang nặng tâm trạng. Chờ hoài không có cá nên buồn bã, thất vọng “tựa gối” nhưng còn mong mỏi đợi chờ nên vẫn “ôm cần”. Nhưng có phải thi nhân đang câu cá? Nếu phải, tại sao lại có cảm nhận mơ hồ “cá đâu đớp động dưới chân bèo?”. Thực ra, Nguyễn Khuyến câu cá đâu phải vì muốn câu cá. (Thế nên mới có cái ngơ ngác nhìn quanh: cá ở đâu đớp động dưới chân bèo vậy? – Chăm chú câu cá sẽ không có chi tiết này). Nhà thơ làm ông ngư chỉ vì muốn lánh đời. Nhưng cuộc đời ở ẩn không làm tan đi nỗi ưu tư với đời. Câu cá mà không tập trung câu cá, tâm hồn vẫn chơi vơi nơi đâu không ở lại nơi cái ao làng nhỏ bé này.

Thi nhân ưu tư điều gì? Ưu tư về vận nước, ưu tư về lẽ đời. Niềm ưu tư dai dẳng, khắc khoải dứt áo ở ẩn vẫn không nguôi trăn trở. Nguyễn Khuyến, một con người có tấm lòng yêu nước sâu nặng.

Con người Nguyễn Khuyên qua Câu cả mùa thu hiện lên ở nhiều góc cạnh: yêu thiên nhiên đất nước, yêu tiếng mẹ đẻ, trân trọng và tự hào về dân tộc, luồn trăn trở băn khoăn với vận nước, với cuộc đời… Tựu trung lại, bài thơ đã thể hiện một tâm hồn yêu nước khắc khoải, trăn trở đầy xúc động.

Thơ Nguyễn Khuyến đa dạng về nội dung, nhiều màu vệ trong cách thể hiện nhưng sẽ còn mãi với thời gian.

Và do đó, Câu cá mùa thu cũng luôn là một trong những “kiệt tác xinh xắn” của thơ ca Việt Nam.

(Theo Nguyễn Thị Thanh Huyền, giáo viên dạy văn THPT Hùng Vương Phú Thọ)
Về Đầu Trang
Trình bày bài viết theo thời gian:   
Gửi bài mới   Trả lời chủ đề này    TRUNG HỌC DUY TÂN - PHAN RANG -> TÌM HIỂU VĂN HỌC Thời gian được tính theo giờ GMT - 4 giờ
Trang 1 trong tổng số 1 trang

 
Chuyển đến 
Bạn không có quyền gửi bài viết
Bạn không có quyền trả lời bài viết
Bạn không có quyền sửa chữa bài viết của bạn
Bạn không có quyền xóa bài viết của bạn
Bạn không có quyền tham gia bầu chọn

    
Powered by phpBB © 2001, 2005 phpBB Group
Diễn Đàn Trung Học Duy Tân