TRUNG HỌC DUY TÂN - PHAN RANG

[Mây tím]

Đeo mặt nạ có thực sự giảm lây Covid-19? Mặt nạ là một biểu tượng của thời đại dịch - một cách ngăn ngừa kẻ thù vô cùng nhỏ, vô hình có thể đang ẩn nấp ở bất kỳ ngóc ngách nào. Một số người dùng cách lấy khăn quàng cổ quấn quanh mặt, trong khi những người khác tự biến chế với một chiếc áo phông kéo lên che miệng. Những mặt nạ sáng tạo hơn có chỗ mắc nhiều thứ sặc sỡ tự làm xung quanh lỗ tai, trong khi một số ít may mắn đeo mặt nạ giải phẫu hoặc, hiếm hơn nữa, mặt nạ N95. Đeo mặt nạ nơi công cộng có thể trở thành thông dụng khi các nước nới lỏng hạn chế Tranh luận về mặt nạ Trong khi một vài tháng trước, bất cứ ai đeo mặt nạ nơi công cộng có thể sẽ thu hút những cái nhìn chằm chặp ở nhiều quốc gia không quen với việc này, thì giờ đây mặt nạ là lời nhắc nhở về thời kỳ kỳ lạ mà chúng ta đang sống. Và khi các chính phủ trên thế giới bắt đầu nới lỏng phong tỏa để cho phép người dân hòa nhập trở lại vào xã hội, ngày càng có nhiều người đeo mặt nạ khi ra ngoài. Nhưng vẫn còn tranh luận liệu có nên khuyến khích dân chúng đeo mặt nạ hay không. Trong những ngày đầu đại dịch, nhiều chính phủ báo động dân chúng không nên đeo mặt nạ vì sợ nhu cầu tăng vọt sẽ khiến nhân viên y tế tuyến đầu thiếu hụt trang dụng cụ cần thiết và điều đó có thể ru ngủ người dân vào cảm giác an toàn giả tạo. Một số nước - chẳng hạn Mỹ - đã quay ngoắt lại lập trường. Tiểu bang Utah cho biết họ sẽ cung cấp một mặt nạ miễn phí cho bất kỳ người dân nào yêu cầu. Và các nước khác như Tiệp Khắc, Slovakia, Áo, Ma-rốc, Thổ Nhĩ Kỳ và Đức đều bắt buộc đeo mặt nạ nơi công cộng. Có thể những nước khác sẽ làm theo những nước này khi họ nới lỏng các hạn chế. Nhưng liệu mặt nạ có thực sự tạo ra khác biệt trong trận chiến với Covid-19? “Một điểm mấu chốt là các quốc gia kéo thẳng đường đồ thị truyền nhiễm đều buộc đeo mặt nạ ở nơi công cộng,” Chris Kenyon, trưởng khoa bệnh lây truyền qua đường tình dục tại Viện Y học Nhiệt đới ở Antwerp, vốn đã nghiên cứu liệu mặt nạ có vai trò gì không trong hạn chế sự lây lan của Covid-19 ở một số quốc gia, nói. Hầu hết đây là các nước châu Á. Vì một số lý do nào đó, cho đến gần đây các chuyên viên châu Âu - trừ Tiệp Khắc - không thể học hỏi được gì từ những điều có tác dụng chống dịch ở châu Á.” Tồn tại trong không khí Để hiểu tại sao mặt nạ có hiệu quả, điều quan trọng là phải xem xét cách thức virus gây bệnh Covid-19 lây lan ngay từ gốc. Một khi virus xâm nhập vào ai đó, virus Sars-CoV-2 gây ra bệnh Covid-19 chiếm quyền điều khiển các tế bào để nhân lên. Khi chúng nhân lên, những virus mới này sau đó bung ra khỏi tế bào và nằm lơ lửng trong chất dịch cơ thể ở trong phổi, miệng và mũi. Khi một người nhiễm bệnh ho ra, họ có thể bắn ra cơn mưa những giọt rớt (droplets) nhỏ li ti - vốn được gọi là aerosols - chứa đầy virus vào không khí. Chỉ một cái ho có thể tạo ra tới 3.000 droplets. Có những lo ngại virus cũng có thể lây lan chỉ bằng cách nói chuyện. Một nghiên cứu gần đây cho thấy chúng ta xả vào không trung hàng ngàn droplets mà mắt thường không nhìn thấy được chỉ bằng cách thốt ra những câu: “stay healthy” (giữ gìn sức khỏe). Một khi bay ra khỏi miệng chúng ta, nhiều droplets lớn sẽ nhanh chóng rơi xuống các bề mặt gần đó trong khi những giọt nhỏ hơn vẫn lơ lửng trong không khí hàng giờ và sẽ có người hít vào. Mặc dù những droplets có chứa đầy virus này hoạt động như thế nào trong phòng có điều hòa cũng như ngoài trời vẫn chưa được hiểu kỹ càng, nhưng chúng được cho là sẽ rớt xuống các bề mặt nhanh hơn trong môi trường không khí bị xáo động. Cũng có một số báo cáo cho rằng virus corona có thể lây lan qua hệ thống thông gió trong các tòa nhà. Theo một nghiên cứu của nhà virus học Neeltje van Doremalen và các đồng nghiệp của bà tại Viện Dị ứng và Bệnh truyền nhiễm Quốc gia Hoa Kỳ ở Hamilton, tiểu bang Montana, virus Sars-CoV-2 được tìm thấy sống sót trong những droplets aerosols này trong ít nhất ba tiếng đồng hồ. Nhưng một nghiên cứu mới đây hơn và vẫn chưa được công bố đã phát giác ra rằng virus Sars-CoV-2 vẫn có khả năng truyền nhiễm trong hơn 16 tiếng khi lơ lửng trong các giọt nhỏ trong không khí. Nghiên cứu này phát giác ra virus này “có sự dẻo dai đáng kinh ngạc ở dạng khí” so với các loại virus corona tương tự khác mà họ đã nghiên cứu. Các nhà nghiên cứu cùng nhau cho rằng trong điều kiện thích hợp, virus có thể lảng vảng trong không khí trong nhiều giờ và vẫn truyền nhiễm cho con người nếu hít vào. Và trong môi trường trong nhà, chúng dường như đặc biệt dễ lây lan qua không khí. Một phân tích chưa được công bố về 318 ổ dịch Covid-19 ở Trung Cộng cho thấy nó lây lan thường xuyên nhất trong môi trường trong nhà, đặc biệt là trong nhà của người dân, và trên các chuyến xe giao thông công cộng, trong nhà hàng, rạp chiếu bóng và cửa hàng. Họ chỉ tìm thấy một trường hợp virus dường như đã lây lan khi mọi người ở ngoài đường. Vật liệu di truyền của Sars-CoV-2 cũng đã được phát giác trong không khí trong nhà vệ sinh và các căn phòng mà người nhiễm Covid-19 sử dụng qua. Một nghiên cứu về một số các trường hợp truyền nhiễm ở một nhà hàng ở Quảng Châu, Trung Cộng, cho thấy trong những không gian được thông khí kém, virus có thể lây sang những người ngồi gần nhau qua các droplets aerosols. While the N95 respirator mask offers a high level of protection, most health officials believe it should be prioritised for frontline health workers (Credit: Getty Images) Trường hợp truyền nhiễm không triệu chứng “Mặt nạ có thể giảm lây lan trong cộng đồng, nhất là trong hệ thống giao thông công cộng và các khu vực đông đúc,” ông Ben Cowling, trưởng bộ phận dịch tễ học và thống kê sinh học tại Đại học Hong Kong, nói. Ông và các đồng sự mới đây đã công bố một nghiên cứu về tính hiệu quả của mặt nạ trong việc ngăn chặn sự lây lan của virus từ người nhiễm bệnh. Họ phát giác rằng mặt nạ giải phẫu tiêu chuẩn là đủ để giảm đáng kể lượng virus thoát ra trong hơi thở và cơn ho của những người bị nhiễm các loại virus đường hô hấp khác nhau, bao gồm một loại virus corona thể nhẹ, cúm và loại vi trùng gây cảm lạnh thông thường. “Một trong những đề nghị để dỡ bỏ phong tỏa là áp dụng xét nghiệm quy mô lớn cùng với truy dấu tiếp xúc và cô lập, để vượt qua sự truyền nhiễm trùng trong cộng đồng,” Cowling nói. “Nếu bạn được xác định là nhiễm virus, cơ quan y tế có thể truy ra những người thân, các mối liên hệ xã hội và quan hệ nghề nghiệp của bạn, nhưng rất khó để truy ra bạn đã ngồi cạnh ai trên xe buýt hay tàu điện. Nếu chúng ta có thể hạn chế truyền nhiễm ở những chỗ này, thì thật sự sẽ rất có ích.” Một trong những lý do việc đeo mặt nạ rộng rãi nơi công cộng rất quan trọng trong chống dịch Covid-19 là sự hiện diện rộng rãi của những người nhiễm bệnh không có triệu chứng vốn vẫn có thể truyền virus cho người khác. Người ta ước tính rằng có khoảng từ 6% cho đến gần 18% những người nhiễm virus có thể mang virus mà không có triệu chứng. Thêm vào đó là thời gian ủ bệnh khoảng năm ngày, nhưng trong một số trường hợp có thể lên đến 14 ngày, trước khi xuất hiện các triệu chứng. Ngay cả những người có dấu hiệu truyền nhiễm có thể đã lây bệnh cho nhiều người trước khi họ bắt đầu ngã bệnh. “Điều này làm cho việc chặn đứng truyền nhiễm trong cộng đồng đặc biệt khó khăn,” Cowling nói. “Nhưng nếu tất cả mọi người đều đeo mặt nạ, tức là những người đã bị nhiễm và không có triệu chứng cũng đeo mặt nạ, điều đó có thể giúp giảm lượng virus xâm nhập vào môi trường và có khả năng truyền nhiễm.” With a shortage of face masks, many people are turning to their sewing machines to make their own (Credit: Getty Images) Ngay cả đeo mặt nạ tự chế cũng có thể làm giảm số lượng droplets mà mỗi người chúng ta xả ra khi nói chuyện, theo một nghiên cứu của các nhà khoa học tại Viện Y tế Quốc gia Mỹ ở Bethesda, tiểu bang Maryland. Có ngăn virus xâm nhập không? Vậy thì, nếu như mặt nạ có thể giúp ngăn người có virus lây cho người khác, thì liệu nó cũng có thể giúp cho người không bị nhiễm không hít vào virus hay không? Chắc chắn khả năng lọc các hạt trong không khí của mặt nạ chuyên môn, dùng một lần như mặt nạ N95 và mặt nạ phòng độc FFP-2 tương đương ở châu Âu là rất cao. Chúng được thiết kế để lọc thụ động các hạt trong không khí tương ứng là 95% và 94% - tới các hạt có kích thước nhỏ đến 0,3 micro mét - khi người đeo hít thở. Tuy nhiên, hiệu suất của các loại mặt nạ này trong việc ngăn chặn virus xâm nhập vào cơ thể lại không rõ ràng. Một số virus có thể nhỏ tới 0,01 micromet, trong khi các nhà nghiên cứu đã cho biết virus corona gây bệnh Covid-19 có kích thước 0,07-0,09 micromet. Tuy nhiên, các virus hô hấp có khuynh hướng lơ lửng trong các droplets aerosols, có thể có kích thước từ 0,1 cho đến 900 micromet, do đó, chặn những virus này thường quan trọng hơn. Một số nghiên cứu trước đây đã cho rằng các vi trùng nhỏ hơn chúng ta nghĩ có thể lọt qua bộ lọc của mặt nạ N95, nhưng chúng đã được chứng minh là có hiệu quả trong việc ngăn chặn virus cúm. Có một số nghiên cứu cho thấy những mặt nạ này có tác dụng trong việc bảo vệ mọi người trước Covid-19. Some homemade masks are more successful than others at protecting the wearer from coronavirus (Credit: Getty Images) Một phân tích trên các nhân viên y tế ở Trung Cộng cho thấy những người đeo mặt nạ N95 không bị nhiễm virus, mặc dù họ chăm sóc cho những bệnh nhân vô cùng dễ lây. Đây là một trong những lý do tại sao những chiếc mặt nạ này được coi là tối quan trọng đối với các nhân viên y tế tuyến đầu. Điều lo ngại là, nếu dân chúng mua tất cả nguồn mặt nạ vốn đã bị thiếu hụt này, nó sẽ khiến những nhân viên y tế cần thiết, những người có khả năng nhất bị truyền nhiễm, không được bảo vệ và dễ bị tổn thương. Tổ chức Y tế Thế giới đã kêu gọi dân chúng không nên đeo mặt nạ để bảo đảm nguồn cung cho nhân viên y tế, và đây cũng là nguyên do tại sao nhiều chính phủ trên thế giới miễn cưỡng không muốn khuyến khích dân chúng đeo mặt nạ. Đeo cho đúng Mặc dù hiện nay có một số bằng chứng cho thấy mặt nạ phòng độc có thể được khử trùng để tái sử dụng, nhưng đó không phải là giải pháp hoàn hảo. “Chúng ta thực sự cần phải bảo đảm có đủ nguồn cung mặt nạ cho các nhân viên y tế,” Cowling nói thêm. Chính sự thiếu hụt Dụng cụ Bảo vệ Cá nhân (PPE) như mặt nạ N95 đã khiến một số nhà khoa học tìm cách xây dựng phương thức thay thế từ những vật liệu có thể tìm thấy trong bệnh viện. Một vấn đề khác của việc yêu cầu dân chúng đeo mặt nạ là cần phải hướng dẫn cách đeo cho đúng. Nếu mặt nạ không được đeo đúng cách, chỗ khép quanh miệng và mũi vẫn có thể để cho virus lách vào ở mé bên. Râu ria cũng có thể ảnh hưởng đến hiệu quả của mặt nạ vì nó làm cho mặt nạ không khép chặt lại. Trung tâm Kiểm soát Dịch bệnh Mỹ (CDC) đã công bố hướng dẫn hữu ích cho bất kỳ ai có râu ria muốn đeo mặt nạ. With everyone wearing masks it will become harder to pick up on the subtle communication from facial expressions (Credit: Getty Images) Nhưng cũng có những lựa chọn thay thế đơn giản hơn. Một nghiên cứu gần đây, nhưng chưa được đánh giá đồng đẳng, đã phát giác ra mặt nạ giải phẫu 3M - loại bác sĩ giải phẫu đeo trong phòng mổ - có thể loại bỏ gần 75% các hạt có kích thước đến 0,02 micromet. Mặc dù kém công hiệu hơn nhiều so với mặt nạ N95, mặt nạ giải phẫu vẫn có thể giúp giảm số lượng hạt hít vào. Nhưng bằng cách cắt một lỗ ở gót chiếc vớ và đeo nó lên mặt nạ có thể cải thiện khả năng của mặt nạ và lọc được đến 90% các hạt. “Mặt nạ giải phẫu, không giống như mặt nạ phòng độc N95, được thiết kế để vừa lên mặt một cách lỏng lẻo,” bà Loretta Fernandez, nhà hóa học môi trường tại Đại học Đông Bắc, Boston, Massachusetts, một trong những người tham gia vào nghiên cứu này, cho biết. “Điều này cho phép không khí tìm đường xung quanh mặt nạ để đến vùng thở hơn là đi thẳng qua mặt nạ.” Họ phát giác ra rằng việc bổ sung thêm nylon ở mặt ngoài mặt nạ đã làm giảm việc này. Fernandez và cộng tác viên Amy Mueller, kỹ sư tại Đại học Đông Bắc, cũng đã xem xét tính hiệu quả của các mặt nạ tự chế khác nhau. Loại công hiệu nhất dùng nhiều lớp vải, mặc dù vẫn không công hiệu bằng mặt nạ N95 và mặt nạ giải phẫu. Tuy nhiên, thêm một lớp nylon ở trên để cho mặt nạ bám lên mặt làm tăng hiệu quả đến mức mà một số mặt nạ tự chế có thể ngăn được 80% các hạt. Lọc bao nhiêu là đủ? Giống như N95 dùng một lần và mặt nạ giải phẫu, các loại mặt nạ tự chế như thế này thực sự chỉ tốt cho một lần sử dụng và sau đó chúng cần được khử trùng nếu muốn phát huy tối đa tiềm năng. CDC khuyến cáo nên thường xuyên giặt mặt nạ tự chế. Nước nóng thôi có thể là không đủ - một nghiên cứu gần đây cho thấy Sars-CoV-2 có thể tồn tại ở nhiệt độ ít nhất là 60 độ C. May mắn là lớp màng nhầy bao quanh virus corona có thể được phá vỡ bằng xà phòng và bột giặt. Nhưng Mueller báo động rằng tất cả các lựa chọn thay thế này không thể được xem có thể thay thế cho mặt nạ N95. “Có một câu hỏi rất quan trọng - để giới chức y tế giải thích từ dữ liệu mà chúng ta đang thu thập - về mức độ lọc như thế nào là 'đủ an toàn'? Thật đáng tiếc nhưng đúng là trong một số trường hợp chúng ta phải chọn lựa giữa nhiều lựa chọn không hoàn hảo.” Các thí nghiệm trên mặt nạ tự chế cho thấy chúng có thể làm giảm đáng kể sự lây lan của các virus khác như cúm. Chúng cũng có thể giúp giảm sự phát tán của virus lên các bề mặt gần đó khi mọi người ho. Giả sử có đủ số người đeo mặt nạ khi đi ra ngoài nơi công cộng, việc này có thể có tác động rất lớn đến việc virus corona bắt đầu lây lan trở lại nhanh như thế nào, nhất là khi kết hợp với các biện pháp khác như khoảng cách xã hội và rửa tay. Một nghiên cứu chưa được công bố của các nhà khoa học tại Đại học tiểu bang Arizona cho thấy nếu 80% người dân chỉ đeo mặt nạ có hiệu quả vừa phải, số người chết ở New York có thể giảm 17-45% trong khoảng thời gian hai tháng. Ngay cả đeo loại mặt nạ chỉ có hiệu quả 20% cũng có thể giảm tỷ lệ tử vong 24-65% ở Washington và 2-9% ở New York, nếu có đủ người đeo. Richard Gray